|
NAUCZANIE SPOŁECZNE KOŚCIOŁA
INTEGRALNĄ CZĘŚCIĄ JEGO MISJI
SŁOWO WSTĘPNE
Tekst
wywiadu, przeprowadzonego dnia 28 listopada 1976 roku w Rzymie z
arcybiskupem Krakowa, ks. kard. Karolem Wojtyłą, na prośbę prof.
Giuseppe Lazzattiego z Uniwersytetu Sacro Cuoie w Mediolanie dla „Vita
e Pensiero" czekał na swoją godzinę. Co prawda, wydanie polskiego
tekstu poprzedziła publikacja tego wywiadu w języku włoskim w
kwartalniku „II Nuovo Areopago", jednak była to wersja robocza,
pozbawiona referencji do wielu dokumentów i dzieł, na które
powoływał się ówczesny Metropolita. Kardynałowi Krakowa brakowało
zapewne czasu, by wywiad ów udokumentować i nadać mu rangę refleksji
głębszej niż dziennikarska. Publikacja włoska nie spełniła oczekiwań
Autora wywiadu, nie zadośćuczyniła też wymogom naukowym tej
wypowiedzi. Wymogi zaś te nie były jedynie formalne. Spełnienie ich
wiąże się ściśle z merytoryczna wartością tekstu.
Pojawienie się publikacji włoskiej postawiło przed redaktorami
wywiadu problem: czy dostarczyć polskim czytelnikom tylko tekst
analogiczny do włoskiego, czy też zaopatrzyć go dodatkowo w
odsyłacze.
Rozwiązanie tej wątpliwości nasuwało redaktorom kolejną wątpliwość,
mianowicie jaki zakres literatury mają obejmować te odsyłacze. Czy
należy uwzględnić literaturę przedmiotu, z której korzystał i na
którą powoływał się Autor, a więc sięgającą roku 1978, czy może i
późniejszą (już papieską), dotyczącą poruszanych w wywiadzie
kwestii. Konsultowani autorzy ośrodków naukowych Krakowa i Lublina
wskazywali nie tylko na wierność metodologii w zakresie opracowania,
które posiada już wartość historyczną i domaga się określonych reguł
edytorskich, ale także na konieczność ukazania warsztatu naukowego,
jaki był do dyspozycji Interlokutora osiemnaście lat temu. Wielkość
tego warsztatu rzuca światło nie tylko na horyzonty myślowe
Rozmówcy, ale obrazuje też niepokoje i oczekiwania współczesnego
człowieka i świata. Ważną zaś częścią tego świata była dla Karola
Wojtyły Euro- pa Wschodnia i Centralna. Tę rzeczywistość, która po
wojnie zaistniała w tym rejonie, znał Kardynał z doświadczenia,
rozpatrywanego z perspektywy wykładowcy etyki w Katolickim
Uniwersytecie Lubelskim i Pasterza Kościoła katolickiego.
Publikowany tekst wywiadu, dzieli od momentu jego powstania cło
chwili obecnej, znaczny dystans czasowy, ale nie tylko. Dzielą go
nowe encykliki, już papieża Jana Pawła II. Dzielą go wreszcie nowe
fakty i wydarzenia polityczne, społeczne, ekonomiczne, jakie
przetoczyły się przez świat i obecny w nim Kościół. Przyspieszenie
tych wydarzeń i procesów jest tak znaczne, iż Kościół, pragnąc
zachować wierność soborowej koncepcji ,,znaków czasu", musiał
zabierać głos i oceniać zachodzące zmiany w świetle Ewangelii.
Pełniąc funkcję profetyczną, Kościół ocenia w świetle zasad
moralno-społecznych otaczającą go rzeczywistość. Oceniając — jest
obecny w świecie, sięga do zasad etycznych, nie identyfikuje się
przy tym z żadnym konkretnym, rozwiązaniem politycznym, społecznym
czy ekonomicznym.
W
nauczaniu Jana Pawła II widoczne jest continuum myśli społecznej
kard. Wojtyły. Pewne intuicje wywiadu znajdują swoje rozwinięcie w
jego encyklikach. Dość wspomnieć pragmatyczną koncepcję ,,hipoteki
społecznej" (pytanie wywiadu nr 9), która wyraźnie dojrzała w
encyklice Sollicitudo rei socialis. W idei „hipoteki" Jan Paweł II
upatruje ,,funkcję społeczną, mającą swoją podstawę i uzasadnienie
właśnie w zasadzie powszechnego przeznaczenia dóbr". Wśród owych
dóbr dostrzega również podstawowe prawa człowieka, ,,w szczególności
prawa do wolności religijnej, a także prawa do inicjatywy
gospodarczej" (SRS, nr 42). Otóż in nucleo wizja ta obecna
jest w przeprowadzonym wywiadzie.
Tekst
wywiadu świadczy o wnikliwości etyka-moralisty. Sprawa doniosłości
zasad społeczno-moralnych, bez względu na okoliczności czasu i
miejsca stale w nim powraca. Kard. Wojtyła traktuje ten problem jako
imperatyw dla Kościoła w jego posłudze pasterskiej. Ta sama idea
akcentowana jest w kolejnych encyklikach społecznych Jana Pawła II.
Opowiedzenie się po stronie takiej opcji nauczania społecznego
Kościoła pozwala Ojcu Świętemu zachować się transsystemowo w
odniesieniu do szeregu propozycji, wymagających ze strony Kościoła
oceny rzeczywistości, i to na wielu poziomach życia społecznego.
Tekst
wywiadu z kard. Wojtyła pozwala też lepiej zrozumieć trudną polską
drogę do demokracji, w której Kościół spełniał istotną rolę. W
encyklice Centesimus annus Jan Paweł II wspomina kraj nad Wisłą.
Pisze rn. in., że ,,zasadniczy kryzys ustrojowy rozpoczął się wielką
akcja protestu podjętą w Polsce" dlatego, że zbuntowane rzesze
robotników ,,odkryły na nowo pojęcie i zasady nauki społecznej
Kościoła" (nr 23).
Ten fragment, wywiadu znalazł wyraźnie odbicie w papieskim
dokumencie.
Wreszcie sprawa ważna nie tylko dla Polski. Na postawiony w
wywiadzie zarzut dziennikarza, iż Kościół popiera kapitalizm, kard.
Woj-tyła odpowiada, że społeczna doktryna Kościoła jest równie
daleka od założeń teoretycznych kapitalizmu, jak i od założeń
teoretycznych marksizmu (por. pyt. nr 9). Ta uwaga, poczyniona przed
prawie dwudziestu laty, znajduje swe potwierdzenie w sytuacji
przemian w Europie Wschodniej i Centralnej po ,,Jesieni Ludów —
1989". Podsumowując owe przemiany, Jan Paweł II pisze: ,,Nie do
przyjęcia jest twierdzenie, jakoby po klęsce socjalizmu realnego,
kapitalizm pozostał jedynym modelem organizacji gospodarczej" (Centesimus
annus, nr 35), a ,,klęska komunizmu oznacza tu zwycięstwo
kapitalizmu jako systemu społecznego" (Ibidem nr 42). Zdaniem Ojca
Świętego ,,realizacja nowego systemu dla krajów organizujących swe
życie na ruinach totalitaryzmu w wydaniu marksistowskim musi się
oprzeć o historyczne pwpiium poszczególnych narodów. Winno się przy
tym wziąć pod uwagę kontekst historyczny, tradycję i przebytą
historyczną drogę, by w oparciu o te fakty stworzyć system
satysfakcjonujący dane społeczeństwo.
Niektóre wątki myślowe omawianego tu wywiadu można odnaleźć w
wywiadzie znacznie późniejszym, opublikowanym we włoskim dzienniku
„La Stampa" z 2 listopada 1993 r.2, a ich pogłębienie i
rozpracowanie zawierają papieskie dokumenty. Kościół, który stara
się być „tu i teraz", nie może odstąpić od spraw, które stają się
udziałem człowieka. Kard. Wojtyła był niejako w pierwszej linii
frontu, wyczuwał sprawy społeczne, polityczne i ekonomiczne, które
docierały do niego jako Pasterza przywódcy. W nich zaś sacrum łączy
się z piofanum, tworząc mozaikę ludzkiego życia. Wyczuwał je również
w przebudzonej ziemi, która od czasu pontyfikatu Pawła VI stała się
przedmiotem bacznej uwagi i starań w formule Ostpolitik Watykanu.
Wywiad ma więc swoją kontynuację i rozwinięcie w papieskich
dokumentach.
Dla
ułatwienia lektury wywiadu wszelkie odsyłacze sporządzono w oparciu
o Dokumenty nauki społecznej Kościoła wydane pod redakcją ks. M.
Radwana, przez Fundację Jana Pawła II w Rzymie. Chodzi bowiem o to,
by zainteresowanych nie odsyłać do pozycji trudno dostępnych ze
względu na szczupłość nakładu w okresie realnego socjalizmu.
Wszystkie, odnotowane tutaj referencje znajdują się w jednym dziele,
a to niewątpliwie ułatwi śledzenie myśli Autora wywiadu.
Referencje do Yaticanum II pochodzą z pozycji Sobór Watykański II.
Konstytucje, dekrety, deklaracje. (Pallottinum, Poznań 1968).
Dokumenty soborowe o charakterze społecznym, zostały również
uwzględnione we wspomnianej pozycji, redagowanej przez ks. Radwana.
Zastosowano w niniejszej edycji te same skróty, co i w wydaniu
dokumentów soborowych.
Żywimy
nadzieję, że wywiad ten w swej integralnej postaci znajdzie wielu
czytelników i stanie się impulsem do nowych poszukiwań w zakresie
katolickiej nauki społecznej. Nauka ta, od czasu słynnej encykliki
Rerum novarum, nie tylko coraz częściej jest podejmowana ale staje
się busolą, wyznaczającą kierunek rozwiązań problematyki społecznej
naszej epoki.
* * *
W piętnaście lat po udzieleniu wywiadu Yittorio Possenti, Jan Paweł
II udzielił wywiadu dziennikarzowi włoskiemu, Jasiowi Gawrońskiemu
(por. przypis 2). W wywiadzie tym Ojciec Święty mówi jakby
pełniejszym głosem. Nie ma już bowiem wtedy barier żelaznej kurtyny,
zburzony został Mur Berliński, a społeczeństwa po jego wschodniej
stronie weszły w okres transformacji systemowej. Ta zaś obnażyła
słabość po obu stronach wcześniejszego podziału. To nie tylko sprawa
polityki, ekonomii ale pewnego podglebia, które winno identyfikować
poszczególne narody integrującej się Europy.
Treść wywiadu z 1993 r. wnika bardziej w szczegóły życia i wydarzeń
w tej części świata. Niemniej i tym razem wypowiedzi sytuują się na
przedłużeniu wcześniejszych poglądów kard. Karola Wojtyły, a także
późniejszych wystąpień — już Jana Pawła II — w kwestiach
społecznych. Należy wszakże zaznaczyć, iż Ojciec Święty nie oddala
się ani na moment od zasad społeczno-moralnych, które wyznaczają
pełnienie misji profetycznej w świecie. ,,Muszę trzymać się zasad,
bo taka jest misja Kościoła" — powiedział Jan Paweł II kończąc swoje
refleksje.
Obydwa
wywiady dotyczące żywotnych problemów — zwłaszcza społecznych i
politycznych — dla kontynentu europejskiego, świadczą o trosce
Papieża i Kościoła zarówno o losy narodów, jak i o godne życie
każdego człowieka.
Ks. STANISŁAW PAMUŁA |
